Het land van Das Auto. en de Bratwurst is inmiddels ook het land van BioNTech, Gorillas, About You en Helpling. In alle stilte heeft Duitsland een metamorfose ondergaan. Indrukwekkend, want hoe is het in vredesnaam gelukt om een van de aantrekkelijkste landen voor startups te worden? Vooruit, we verklappen vast één ding: de rol die Duitsers met een migratieachtergrond hierin spelen is opmerkelijk.
Berlijn geldt samen met Londen al jaren als Europese topbestemming voor startups. Ook dit jaar zijn er weer honderden jonge bedrijven bijgekomen, waarbij opvallend vaak buitenlandse namen voorbijkomen. Uit onderzoek van het nationale Startup-Verband blijkt dat 21 procent van de Duitse startups wordt opgezet door mensen met een Migrationshintergrund en in Berlijn ligt dat percentage met ongeveer 30 procent zelfs nog hoger.
Wat maakt Berlijn voor deze ondernemers zo interessant en wat voegen ze toe? Zeker is dat de buitenlandse invloed een serie succesvolle bedrijven heeft opgeleverd zoals Biontech (mRNA-vaccins, oprichter uit Turkije), Deepl (vertaal-app, Polen), ResearchGate (sociaal netwerk voor wetenschappers, Syrië), Omio (reiszoekmachine, India) en Delivery Hero (besteldienst voor maaltijden, Zweden).
Dit artikel komt uit het decembernummer van Forum, dat het thema innovatie en inclusie heeft. Gasthoofdredacteur van dat nummer is techondernemer Ruben Brave. Meer artikelen lezen uit dit nummer? Onderaan dit artikel kun je klikken op de tag Forum themanummer innovatie en inclusie, of scroll door naar de artikelen die getoond worden onder deze reportage over virtual reality.
Gemoedelijk
Sonja Radovic-Paul is een veelbelovende founder van dit moment. Ze is in Servië geboren, vertelt ze op haar kantoor aan de Köpenicker Strasse, heeft rechten gestudeerd en werkte vijf jaar als advocaat in Belgrado, tot ze in 2017 de gelegenheid kreeg om in Berlijn een master te volgen aan de Bucerius Law School. De stad beviel zo goed, dat ze besloot te blijven toen haar een baan werd aangeboden bij APX, een investeringsmaatschappij.
‘Wat ik aantrekkelijk vond, was dat het een metropool is, maar toch heel gemoedelijk en aangenaam om te wonen.’ Haar liefde voor de stad groeide alleen maar verder door het werk bij APX, waar ze tientallen ondernemers zag langskomen om hun ideeën te pitchen, de een nog enthousiaster als de ander. ‘Dat was super inspirerend. Die energie! Ik dacht dat wil ik ook.’
Toen ze een eigen idee voor een startup had, ging het snel. Ze wilde industriebedrijven helpen met het bijhouden van zogeheten ESG-data. Dat zijn gegevens op het gebied van milieu, sociale omstandigheden en corporate governance. Als advocaat wist ze dat bedrijven hier meer aandacht aan moeten besteden vanwege mogelijke boetes en rechtszaken bij overtreding van de regels. Het doel van haar bedrijf Codio Impact is om andere bedrijven bovendien beter te maken op het gebied recycling, minder grondstoffenverbruik en arbeidsomstandigheden. Aan werk heeft ze geen gebrek. Met een internationaal team van twaalf werknemers, heeft Codio Impact inmiddels dertig grote klanten uit industrieën van over de hele wereld.
'Die energie! Ik dacht dat wil ik ook'
Bureaucratie
Haar ervaringen als ondernemer in Berlijn zijn gemixt. ‘Positief vind ik de hechte community. Alleen al in dit oude industriegebouw, waar we gehuisvest zijn, barst het van de startups die bereid zijn elkaar te helpen en als klankboord te dienen als iemand weer eens een gek idee heeft.’ Wat ook positief is, zijn de relatief lage huisvestingskosten.
Minder positief is de bureaucratie waar ze veel buitenlanders mee ziet worstelen. ‘Berlijn is een fijne thuishaven voor startende ondernemers en hun vaak hoogopgeleide werknemers, maar de bureaucratie is een echte hindernis. Bijna alles is in het Duits en je hebt te maken met meerdere loketten die niet gedigitaliseerd zijn en niet met elkaar communiceren. Voor een beginnend ondernemer die de taal niet machtig is, kost dat veel energie, die hij of zij natuurlijk liever in het eigen bedrijf steekt.’
Franziska Teubert, de algemeen directeur van het Startup-Verband, begrijpt het door Radovic geschetste beeld. Ook zij hoort van buitenlandse ondernemers veel klachten over de hoeveelheid papierwerk. Bij de laatste ‘Migrant Founder Monitor 2023’ - een breed onderzoek onder starters in heel Duitsland - gaf ruim 40 procent van de ondervraagde ondernemers aan dat zij zich door overheidsinstanties benadeeld voelen ten opzichte van ‘autochtone’ starters. ‘Gelukkig is er veel ondersteuning van organisaties zoals het Startup-Verband’, zegt Radovic. Of Berlin Partner, dat helpt met verschillende procedures zoals het aanvragen van een verblijfsvergunning, en het vinden van investeerders, huisvesting en subsidies.
Teubert denkt dat Duitsland het nog veel beter zou kunnen doen als bureaucratische hordes uit de weg worden geruimd. Een ding is zeker, migranten zijn van vitaal belang voor de Duitse economie. Alleen al de culturele verschillen zorgen voor frisse, innovatieve ideeën en perspectieven. Daar komt bij dat mensen die de hele wereld over zijn gereisd om in Duitsland te studeren of te werken, vaak zeer ambitieus en nieuwsgierig zijn en hun startups zorgen weer voor een aanzuigende werking op andere buitenlandse talenten. ‘En die hebben we met het oog op het tekort aan hooggeschoold personeel hard nodig’.
Nederlander
Uit het het onderzoek van het Startup-Verband komen nog meer interessante dingen naar voren. Zo is bijna 60 procent van de ‘migrant founders’ geboren buiten Duitsland, en dus niet een migrant uit de tweede generatie. De meeste starters zijn voor studie of werk naar Duitsland gekomen, en daarna blijven hangen. Een kleiner percentage is puur en alleen voor het opzetten van een bedrijf gekomen.
Jacob van Zonneveld is een van hen. De Nederlander is al aan zijn tweede startup in Berlijn bezig. De eerste richtte hij in 2012 op na zijn studie filosofie. Dat was het bedrijf Plugsurfing, dat een app ontwikkelde voor laadpalen voor elektroauto’s. ‘Mijn idee toen was, ik probeer het gewoon. Als het na een jaar niks wordt, ga ik weer naar huis’.
'Berlijn is een hele fijne thuishaven'
Maar het lukte. Het bedrijf werd in 2018 overgenomen door het Finse energieconcern Fortum, waarna Van Zonneveld besloot met Deftpower een volgende app te ontwikkelen die een stap verder gaat. ‘Ook bij deze app is het doel dat automobilisten vrije laadpalen kunnen vinden tegen de beste prijs. Maar er is een tweede doelstelling aan toegevoegd, namelijk om dat op een zo milieuvriendelijke manier te doen. Er wordt onderscheid gemaakt tussen groene en grijze stroom.’
Het lijkt weer een succes te worden. Het bedrijf heeft al dertig werknemers. Als locatie heeft hij gekozen voor het Ullsteinhaus, een van de meest iconische gebouwen van West-Berlijn, waar tot 1934 de gelijknamige Joodse familie een van de grootste uitgeverijen en drukkerijen van Europa runde (tot de Nazi’s kwamen). Het is geen toeval dat hij daar zit. Het gebouw zit vol met grote en kleine bedrijven uit de automobielsector en er is met ‘The Drivery’ een speciale afdeling voor starters.
Het is een broedplaats, zoals er meer zijn in Berlijn, allemaal geconcentreerd rondom thema’s. ‘Het is een van de sterke punten van Berlijn’, zegt Van Zonneveld. Andere voorbeelden zijn de Gründerwerkstatt Adlershof dat zich richt op starters uit de hoek van chemie en natuurkunde, de universiteitskliniek Charité (geneeskunde en biotech) en de TU Berlijn (techniek).
Lage kosten
De hoofdreden waarom Van Zonneveld koos voor Berlijn is feitelijk nog dezelfde als in 2012. ‘Berlijn had tien jaar geleden een enorme aantrekkingskracht op jonge, hoogopgeleide mensen vanwege de sfeer en de lage kosten van levensonderhoud, en dan met name huisvesting. Dat laatste is in de loop der jaren iets minder geworden, maar je kan hier nog altijd veel makkelijker een betaalbare woning of kantoor vinden dan in Londen of Amsterdam.’
Dat heeft voor een sneeuwbaleffect gezorgd. ‘Hoe meer internationale startups, hoe meer hubs, events en ontmoetingsplaatsen, die het voor buitenlanders nog aantrekkelijk maken om er te wonen en te werken.’ Wat verder volgens hem niet vergeten mag worden, is dat Duitsland nog altijd de grootste economie van Europa is. Berlijn is een middelpunt waar veel grote, internationale bedrijven automatisch naartoe komen. Voor een startup scheelt dat een hoop gereis.’
De bureaucratie ziet Van Zonneveld ook als nadeel, maar als er eenmaal door de zure appel heen is gebeten, valt het ook wel weer mee. Wat hij als grootste nadelen ondervindt: de onbetrouwbare spoorwegen, het feit dat de overheid alternatieve beloningsstructuren (zoals aandelen in het bedrijf) vrijwel onmogelijk maakt en een weinig visionaire bedrijfscultuur.
‘Er is op zich geld zat in Duitsland, maar het ontbreekt aan een langetermijnvisie.’ Wat hij daarmee bedoelt is dat er voldoende investeerders zijn voor seed bedrijven, maar als een startup wil doorgroeien dan gaat de hand op de knip. ‘Duitse investeerders hebben moeite om bij een jong bedrijf dat een paar miljoen omzet maakt, het potentieel te zien van een miljard. Daardoor zie je veel bedrijven op een gegeven moment toch naar de VS vertrekken, omdat ze het daar wel zien.’
Op de hoogte blijven van onze beste artikelen? Schrijf je dan gratis in voor onze nieuwsbrief.
